I
Было яму за сорак. Аб гэтым сведчылі маршчыны, што тонкімі лініямі праразалі яго высокі лоб, які здаваўся яшчэ вышэйшым ад таго, што цёмныя, прыцярушаныя на скронях сівізной валасы ўжо значна парадзелі. Аднак, нягледзячы на гэтыя маршчыны і першую сівізну, выглядаў ён бадзёрым і дужым. Ён быў рыбак і цэлыя дні, а часам і частку ночы праводзіў на рацэ. Сонца, вятры і вільготны подых ракі цёмным і здаровым загарам пакрылі яго прадаўгаваты, худы твар, асветлены крыху нерухомым і паважным позіркам блакітных вачэй. Павага гэта і роздум адчуваліся ў рухах яго высокай, зграбнай і дужай постаці.
Калі было яму гадоў васемнаццаць, бацька ажаніў яго з дзяўчынай з суседняй вёскі, бо ў хаце патрэбна была гаспадыня. З гэтай сваёй лагоднай і працавітай, праўда, дурнаватай і непрыгожай жонкай жыў ён спакойна, але нядоўга, бо праз некалькі гадоў яна памерла, не пакінуўшы яму дзетак. Неўзабаве памёр і яго стары бацька, а калі адзіную сваю сястру, маладзейшую за яго на дванаццаць гадоў, ён выдаў замуж, дык застаўся зусім адзін у сваёй хаце, якая стаяла ў канцы невялікай вёскі ля сасновага бору на высокім беразе Нёмана. Не было ў яго ні валоў, ні коней, ды і зямлі амаль не было, а таму і памочнікаў для сваёй гаспадаркі ён не шукаў. Бацька яго ад даўняга памешчыка, былога гаспадара іх вёскі, атрымаў некалі гэтую хату і ладны кавалак агарода, але сям'я жыла пераважна з ткацтва, якое пэўны час было распаўсюджана ў гэтай вёсцы і прыносіла сялянам сякі-такі прыбытак.
Але сын з ткацкімі кроснамі, з нізкай столлю і цёмнымі сценамі хаты зжыцца ніяк не мог. Яго вабіў неаглядны шлях ракі, яе блакітная цішыня ў пагодлівы час і напеўны шум у час непагадзі, ружовы ўсход сонца пад ёю і фарбы захаду, што адбіваліся ў вадзе. Ён любіў чыстае паветра, хоць бы нават спякотнае або марознае, адкрытае неба, хоць бы нават пахмурнае і сумнае. У дзяцінстве ён стругаў чаўны, рабіў вуды, а калі падрос, стаў рыбаком. Даўней, вяртаючыся з ракі, ён заставаў у хаце бацьку, жонку, сястру, часам суседзяў або кумоў; зрэдку і ў карчму заходзіў, хоць у гарэлцы ніякага смаку не бачыў, а ў танцах і гутарках удзелу амаль не прымаў. Цяпер ужо некалькі гадоў хата яго была зусім пустая. Вярнуўшыся з ракі, ён сам даіў карову, якую агульны вясковы пастух прыганяў з пашы, сам сабе гатаваў вячэру і, самотна пад'еўшы, клаўся спаць, каб заўтра зноў, меншым ці большым чоўнам, плысці насустрач світанку або ўцякаючаму на захад начному змроку. У карчму ніколі цяпер не заглядваў і з людзьмі наогул вадзіўся рэдка, апрача сястры і швагра, у якіх зімой, калі рака замярзала, моўчкі сядзеў пад сцяной. Нельга сказаць, каб ён не любіў людзей, бо не толькі нікому зла не рабіў і сваркі ні з кім не заводзіў, але, наадварот, таму-сяму па гаспадарцы дапамагаў, дробную рыбу прыносіў, а кожнаму, хто да яго звяртаўся, адказваў ветліва і ахвотна. Але ён не шукаў людзей, хутчэй нават унікаў іх, нібы ў доўгіх вандроўках па рацэ прызвычаіўся да маўчання. А калі гаварыў з людзьмі, голас яго гучаў глуха і словы паволі сыходзілі з яго вуснаў, якія ўсміхаліся вельмі рэдка. Аднак і сумным яго назваць было нельга, наадварот, здаваўся ён чалавекам спакойным і ўсім задаволеным. Толькі сур'ёзны позірк і павольныя рухі яго сведчылі аб тым, што чалавек гэты заўсёды заняты сваімі думкамі. Аб чым жа ён думаў? Гэтага ён не расказваў нікому. Аднак ці імчаўся ён з хуткасцю маланкі па люстры спакойнай ракі, ці павольна калыхаўся на яе хвалях паміж двума ўваткнутымі ў дно ракі шастамі, ці заглядаўся на золак, на аблокі, на вясёлку, на навальніцу або сонечны дыск, які апускаўся за лес, ён заўсёды аб нечым думаў. Круг яго думак быў, напэўна, даволі абмежаваны, але, відаць, глыбокі, бо чалавек гэты, здавалася, цалкам патанаў у ім і адчуваў сябе тады найлепш.
У вёсцы яго лічылі дзіваком, але сумленным і спакойным чалавекам. Калі ён замалада аўдавеў, яму раілі ажаніцца нанова, сваталі дзяўчат. Але, зірнуўшы раз-другі на дзяўчыну, якую яму прапаноўвалі, ён адмоўна ківаў галавой і, махнуўшы рукой, хутчэй ішоў на раку. Куме Аўдоцці, якая вельмі любіла яго і была заўзятай сваццяй, на пытанне, чаму ён не хоча жаніцца, ён, паціскаючы плячыма, адказваў:
— Навошта? Неба — мая хата, а рака — жонка. Кожны жыве па-свойму, а калі граху няма, дык усякае жыццё добрае.
І ўсміхаючыся дадаваў:
— Можа, прынесці вам, кума, печкуроў на вячэру?
І ішоў на раку.
Ніякія спакусы ні да кампаній, ні да жаніцьбы схіліць яго не маглі. Не паддаваўся ён ні ўгаворам, ні чужым уплывам, меў, відаць, моцную волю.
Месяцы праз два пасля таго, як яму ў дзень Пятра і Паўла споўнілася сорак два гады, плыў ён неяк раніцай на досвітку ў тое месца, дзе напярэдадні пакінуў шнур пад вадой з прыладай для рыбы. І раптам з берага пачуўся прарэзлівы жаночы крык:
— Езус! Марыя! Ратуйце!
Раніца толькі займалася. Над цёмным борам працягнуўся яркі шлях золку, акаймаваны золатам узыходзячага сонца, ад якога на паверхню вады, усхваляваную ранішнім ветрыкам, падалі пунсовыя водбліскі. Пачуўшы крык, рыбак азірнуўся і спачатку ўбачыў нешта блакітнае, што плыло побач з яго чоўнам, а пасля жанчыну, якая стаяла непадалёк ад берага ў вадзе і працягвала рукі ці то да гэтай рэчы, што сплывала па вадзе, ці то да яго. На фоне зялёнай гары, ля вяршыні якой у засені дрэў стаяла белая прыгожая дача, яе шчуплая і зграбная, напаўраздзетая жаноцкая постаць з жаласна працягнутымі рукамі выглядала ў ружовым святле раніцы як дасканала вытачаная статуэтка. Высока падаткнуты падол спадніцы не закрываў нават яе каленяў, а з-за расшпіленай цёмнай кофты з закасанымі рукавамі відаць былі голыя плечы, шыя і нават крыху грудзей, якім ранішні ўзыход сонца надаваў залацісты колер. Чорныя валасы бязладна развяваліся над яе прыгожай галавой і густымі, кароткімі, крутымі струменямі ападалі па плечы. Нават здалёк было відаць, як блішчаць на смуглявым твары яе чорныя прамяністыя вочы і плывуць з іх слёзы. Заўважыўшы, што рыбак павярнуўся і глядзіць у яе бок, яна закрычала:
— Злітуйцеся, чалавеча, злавіце гэтую шмату і падайце мне! Богам прашу, злавіце... Ратуйце мяне!
Вясёлая ўсмешка, якая так рэдка з'яўлялася пад цёмнымі вусамі, расцягнула вусны рыбака і ўжо не знікала з іх. Магчыма, постаць гэтай кабеты, якая нечакана ажывіла ранішні краявід, спадабалася яму, а можа, рассмяшыў яго вялікі лямант, узняты з-за такой малой рэчы. Тое, што плыло па рацэ, было малой дзіцячай сукенкай, яна, нібы блакітная птушка, калыхалася па паверхні вады, а кароткія рукавы яе трапяталі пад ветрам, нібы крылы. Рыбак толькі пару разоў мацней ударыў вяслом па вадзе, працягнуў руку і лёгка схапіў сукенку. Цела яго, натрэніраванае грэбляй, загартаванае жыццём на паветры, захавала юначую зграбнасць і гнуткасць. Здалёк жа, у сваёй шэрай кароткай світцы, высокіх ботах і шыракаполым капелюшы, ён выглядаў зусім маладым.
Усё з тою самай прыязна-жартаўлівай усмешкай ён падплыў да жанчыны, якая стаяла ў вадзе, і падаў ёй мокрую блакітную шматку. А яна, апусціўшы рукі, ужо гучна смяялася, бліскаючы белымі зубамі і ўтаропіўшыся ў яго чорнымі палаючымі вачыма. Толькі цяпер ён заўважыў, што ў празрыстай вадзе ля яе голых, пазалочаных сонцам ног ляжаў стос мокрых адзежын. Ён глядзеў на жанчыну і дзівіўся, як гэта яна магла так хутка перайсці ад плачу і ляманту да вясёлага залівістага смеху? Пры гэтым яна чамусьці брала і не брала з яго рукі сваю блакітную шматку, то нібыта не магла да яе дацягнуцца, то нібыта выпадкова выпускала яе са сваіх тонкіх загарэлых пальцаў. Яна неадрыўна глядзела на яго, а пасля раптам зазірнула яму ў самыя вочы. Сустрэўшыся з яе позіркам, рыбак сарамліва адвёў вочы. Дзіўная гэта была рэч: дзяўчына гарэзліва, з вясёлай і дзёрзкай цікаўнасцю глядзела на мужчыну, а той сарамліва адводзіў ад яе позірк. Аднак усмешка не знікала з яго вуснаў. Пазіраючы не на дзяўчыну, а на хвалі, якія ўсё больш набіралі блакіту, ён прамовіў:
— Ну, бярыце ўжо сваю шмату, мне трэба плыць. І чаго было так лямантаваць? Можна было падумаць, што з вамі здарылася Бог ведае якое няшчасце ці хто, барані божа, утапіўся.
— Ого! Чаму лямантавала! — усклікнула яна і злосна і гарэзліва адначасова. — Была б я бедная, калі б гэта шматка, барані Божа, загінула. Ужо тры дні гаспадыня не дае мне спакою з мыццём дзіцячых рэчаў. Учора ўвечары я іх памыла, а сёння ранічкай устала, каб выпаласкаць іх у рацэ. Аж тут раптам адна з іх узяла і паплыла.
Седзячы на вузкай лаве ў чаўне, ён слухаў яе хуткую, жывую гаворку, у якой словам, здавалася, было цесна і яны абганялі адно аднаго. Рыбак не глядзеў на дзяўчыну, але слухаў з цікавасцю яе высокі і крыху рэзкі голас.
— А хто вы такая?
— Я?
Яна паказала рукой на гару, дзе бялела дача.
— Я служу пакаёўкай у тых паноў, якія прыехалі сюды на лета... Узялі мяне зімой і да канца лета пабуду яшчэ ў іх... А ўвосень, як вернемся ў горад, пайду ад іх... Даўжэй як да восені не застануся...
— Чаму ж гэта? Хіба крыўдзяць ці лаяць цябе? — з усмешкай запытаў рыбак.
Яна выпрасталася, пачырванела, і вочы яе загарэліся.
— Ого! Хай бы толькі паспрабавалі! На лаянку ёсць адлаянка! Я сябе ў крыўду не дам! Я дзяўчына з добрай сям'і. Бацька мой у канцылярыі служыў. Хай толькі мяне хто-небудзь абразіць злым словам, дык я яму так адкажу, што дзесяць год будзе помніць! А пасля хай мяне судзяць... Была я і ў судах! Не спалохаюся!
Ён паглядзеў на яе са здзіўленнем, амаль з жахам, але зноў адвёў позірк, бо гарачы румянец твару дзяўчыны і бляск яе чорных вачэй нібы апёк яго жарам.
— Дык чаму ж тады вы збіраецеся ад іх ісці? — запытаў ён.
— Чаму? Ды проста так! Я нідзе доўга жыць не магу. Хай сабе будуць самыя найлепшыя гаспадары, а на адным месцы я заўсёды знуджуся і — бывайце! Шукайце тады ветру ў полі. Гэткі ўжо ў мяне характар. Аднак і я хачу ведаць, хто вы?
— Хто я такі? Цікава? Ды я чарвяк...
Ён задумліва ўсміхнуўся, а яна звонка зарагатала.
— Няма чаго смяяцца, — сказаў ён павольна. — Паміж чалавекам і чарвяком розніца малая. Чарвяка есць рыба, а чалавека зямля. Ці пан ты, ці мужык, ці кароль, ці парабак — кожнага зямля праглыне, як рыба чарвяка. Вось так!
Яна слухала яго з цікавасцю. А калі скончыў — заўважыла:
— Разумна гаворыце, але сумна. Што там думаць аб смерці, калі жыць часам так добра?!. Не заўсёды, але бывае... Ой, і добра! А чым жа вы займаецеся?
— Я рыбак.
— А дзе жывеце?
Ён назваў вёску, у якой жыў.
— Селянін? — вагаючыся, запытала яна.
Ён кіўнуў галавой.
— Вось дзіва! Колькі жыву на свеце, ніколі яшчэ так доўга не размаўляла з ніводным селянінам! А чаму ж вы гаворыце не па-мужыцку?
— А чаму ж мне не гаварыць таксама, як вы... калі я ўмею?
— Цікава, селянін, а такі ветлівы, разумны! А ведаеце, зблізку вы выглядаеце значна старэйшым, чым здалёк. Калі былі на сярэдзіне ракі, я думала, што гэта нейкі малады хлапец плыве, а цяпер бачу, што вам, мабыць, гадоў сорак будзе!
Яна дзівілася, рагатала, размахвала рукамі, то адной, то другой нагой боўтала ў вадзе, выкідаючы маленькія фантаны пырскаў, і ўсё мільгала перад ім залацістасцю свайго цела, чарнатой валасоў, бляскам вачэй, беллю зубоў.
— Але нічога, — дадала. — Хоць маеце сорак гадоў, а мужчына хоць куды!.. Прыгожы...
Гаварыла яна ўсё гэтак жа гучна, ані не бянтэжылася і не апускала вачэй. Яна нават ухапілася цёмнай гібкай рукой за нос чаўна і нібы хацела наблізіцца да яго, абы даўжэй затрымаць пры сабе. Ён таксама перастаў ужо сарамліва адводзіць ад яе вочы і глядзеў, не хаваючы захаплення. Яна зблізку выглядала таксама не такой ужо і маладой: твар яе з прыгожа акрэсленымі дробнымі рысамі ўжо трохі прывяў, колер яго быў нездаровы, вялікія вочы глыбока запалі пад ілбом, над якім ніткі чорных валасоў крыжаваліся з некалькімі тонкімі, як валаскі, рыскамі маршчын. Мела, напэўна, гады трыццаць два, і, відаць, жыццё яе не было асыпана ружамі. Але, нягледзячы на гэта, была яна вельмі жвавая, імклівая, нагадвала сабой яркі прамень, і ў вачах яе, у рухах, усмешках і нават нездаровым колеры твару было нешта такое, што вабіла, цягнула да сябе. Асабліва здзіўляла ў ёй спалучэнне рыс на першы погляд вельмі супярэчлівых: нервовай напружанай сілы і хваравітай кволасці, нястрыманага вясёлага свавольства і нейкага глыбокага цярпення. Калі яна сціскала раптам свае малыя вусны і позірк яе рабіўся пануры, здавалася, што яе мучыць нейкі спазм болю ці злосці.
— І не сумна вам увесь час плаваць і лавіць рыбу? — запытала яна, абапіраючыся рукой аб нос чаўна.
— Чаму ж гэта сумна? Мне вельмі добра, — запярэчыў ён з усмешкай.
— Вазьміце калі-небудзь мяне на раку. Хоць на гадзінку-дзве! Мне ніколі не даводзілася так доўга плыць у лодцы... Каб вы ведалі, як мне тут сумна... Сумна!..
— А чаму сумна? Работы, мабыць, хапае?
— Работы хапае! У паноў нас толькі дзве — я ды кухарка, больш няма нікога: ні фурмана, ні лёкая не трымаюць. Пан стары, увесь час чытае кніжкі, а пані ад злосці, што пан стары, да ўсяго чапляецца, усё ёй нядобра, усё не так: то вельмі хутка, то вельмі марудна, то вельмі холадна, то вельмі горача... Дзяцей ажно трое, а гэткія невыносныя, барані Божа! Гасцей амаль ніколі не бывае. Цалюткі дзень круцішся, як тая вавёрка ў коле, а добрага слова ніколі не пачуеш, людскога аблічча не ўгледзіш. Каб гэтую вёску д'яблы ўзялі! У горадзе куды лепш!
Ён слухаў уважліва, пасля паважна і павольна адказаў:
— Вёску няма чаго праклінаць! Добраму чалавеку скрозь добра, а дрэннаму — дрэнна!..
Яе твар загарэўся ўласцівым ёй крывавым, хутка знікаючым румянцам.
— Выходзіць, я дрэнная?
Аж затрэслася ўся і, плюнуўшы ў ваду, сказала да сябе:
— Вось хам!
Ён не пачуў, а можа словы гэтыя яго зусім не абразілі, бо спакойна махнуў рукой:
— Адкуль жа мне ведаць, ці вы дрэнная, ці добрая? Я проста так сказаў... А калі мне па вас прыехаць?
У сціснутых вуснах яе і панурым позірку рыбак заўважыў той самы спазм болю ці злосці, які надаваў яе абліччу выраз глыбокай пакуты, і яму стала шкада яе. Апрача павагі і задуменнасці ў ясных яго вачах свяцілася часамі і глыбокае спачуванне да людзей.
— На свеце ўсе грызуць адзін аднаго, не дзіўна, што і вас нейкае ліха грызе... Хіба я ведаю якое? Калі хочаце, паважу вас крыху для весялосці па рацэ. Чаму не? Чаўна майго ад гэтага не ўбудзе! Дык калі па вас прыплыць?
— У нядзелю! Калі ласка, у нядзелю прыплывіце!.. Гаспадары мае з дзецьмі ў горад паедуць, а я адна дома буду, толькі з кухаркай... Ой які ж вы добры чалавек!.. Хай Бог вам заплоціць! Вось пагуляю! Не спадзявалася, што ў гэтай пустэчы такога мілага чалавека сустрэну.
Яе пахвальба, відаць, цешыла яго, а можа што іншае радавала, — толькі ўсміхаўся ён усё шырэй, нібы яе шумная весялосць, якая так хутка прыйшла пасля смутку і злосці, перарадзілі яго.
— У нядзелю прыплывіце... Сёння што? Серада! Ой, яшчэ чатыры дні. Ну, што ж рабіць? На што-небудзь добрае і чакаць добра. Вось пагуляем па Нёмане! А цяпер бывайце здаровы, да пабачэння, бо ногі мае ўжо зусім задубелі!
— Вада цёплая, не выдумляйце! — пажартаваў ён.
— О, не! Ногі мае закалелі, і дадому бегчы трэба, самавар ставіць, бо як прачнуцца, а на стале самавара не будзе, пачнуць крактаць, як тыя сарокі. Да пабачэння! Дзякую!
Ступні яе, як рыбы, плюхнуліся ў вадзе, у два скокі яна апынулася на пясчаным беразе і, нахіліўшыся, пачала збіраць мокрую бялізну. А ён, злёгку заграбаючы вяслом, павольна адплываў. Ён адплыў ужо даволі далёка ад берага, калі пачуў раптам за сабой вокліч:
— Пачакайце! Гэй, пачакайце!
Ён азірнуўся і спыніў човен, які загойдаўся на хвалі. Уся ў ззянні сонца, дыск якога ўжо высока яснеў над гарызонтам, стаяла яна, яшчэ больш раскалмачаная, са стосам мокрай бялізны, і крычала:
— А як ваша імя? Як завуць вас?
— Павел Кабыцкі! — адгукнуўся.
— А я Францішка Хамцуўна! — усклікнула яна і пабегла па роснай траве на гару. На сярэдзіне гары спынілася, кінула позірк на далёкі човен, і з яе бледных прывялых вуснаў бліснулі белыя зубы.
— Прыгожы хам! Хоць не такі ўжо малады, але прыгожы і нейкі мілы... мілы...
Апусціўшы галаву, яна задумалася, перабіраючы пальцамі мокрую бялізну.
У нядзелю Франка ні на хвіліну не адыходзіла ад акна кухні, з якога быў відаць Нёман. За гэтыя чатыры дні яна яшчэ больш схуднела і павекі яе пацямнелі. У прыгожых прунэлевых чаравіках, у накрухмаленай паркалёвай сукенцы і жоўтай шаўковай хусцінцы на гладка прычэсаных, але, таксама як і тады, распушчаных нядоўгіх валасах, яна сядзела нерухома ля акна, глядзела на раку, моцна сцяўшы вусны. На дачы было пуста і ціха. Старая кухарка, тупаючы па кухні, дарэмна спрабавала ўцягнуць сяброўку ў гутарку, а таму, з'еўшы абед, хусцінкай закрыла твар, каб не перашкаджалі ёй мухі, і заснула.
Франка не ела нічога. Раніцай яна выпіла шклянку чаю, а за абедам некалькі разоў паднесла лыжку да рота, пасля кінула яе на талерку ды зноў села ля акна. Відаць было, што ежа ёй сёння не лезла ў горла. З кожнай хвілінай яе ўсё больш агортвала нецярплівасць. Часамі на яе панурым абліччы бліскалі ў пагардлівай усмешцы белыя зубы.
— Можа, і зусім не прыедзе! Дурань! Хам!
Раптам яна ўскочыла з лаўкі і, усклікнуўшы: «Едзе! Далібог, едзе!», — як звар'яцелая кінулася з дома. Птушкай зляцела яна з зялёнай гары ўніз на пясчаны бераг Немана і, пачырванеўшы, замахала рукамі насустрач чаўну:
— Добры вечар! Добры вечар! А чаму так позна? Я ўжо думала, што вы ашукаеце, не стрымаеце свайго слова, не прыедзеце! Хіба гэта прыгожа, каб я вас так доўга чакала? Чаму так позна?
Відаць было, што за чалавекам, які ёй спадабаўся, за новымі ўражаннямі і забавамі жанчына гэта гатова была паляцець хоць на край свету, што адсутнасць іх магла давесці яе да вар'яцтва.
Паплылі. Спачатку Франка вельмі баялася вады, з якой ніяк яшчэ не звыклася. За кожным пакалыхваннем чаўна яна вішчала і хапала Паўла за рукі і світку. Гэта яго вельмі смяшыла. Ён ніколі не думаў, што нехта можа так баяцца вады. Пры гэтым Франка выгіналася ўсім сваім целам і ўзмахвала рукамі, нагадваючы то спалоханую кошку, то дзіця.
Павел, каб яе супакоіць, засмяяўся так гучна і сардэчна, як смяяўся, мабыць, усяго некалькі разоў у жыцці. Нарэшце Франка і сама пераканалася ў тым, што човен толькі калышацца, але і не думае абярнуцца, і, супакоіўшыся, пачала сваволіць. Вада была ціхая, блакітная, злёгку пазалочаная сонцам, якое хілілася да захаду, пакрытая мноствам дробных маршчын, што плылі адна за адной, аднастайна, без шэлесту, рассыпаючы кроплі-перлы, успыхваючы часам дробнымі агеньчыкамі. Нахіліўшыся, Франка лавіла сваёй малой загарэлай далонню гэтыя перлы і агеньчыкі, а пасля з цікаўнасцю і асалодай прыглядалася да струменяў расплаўленага крышталю, які сцякаў з яе пальцаў.
— Ой, каб нанізаць іх ды зрабіць пацеркі на шыю і завушніцы! — усклікнула Франка. — Кажуць, што з крышталю яны вельмі дарагія. А мне яны так падабаліся, так падабаліся, што вытрымаць не магла. Бывала, як толькі гаспадыня выходзіла з дому, а мяне куды-небудзь запрашалі, заўсёды іх надзявала...
— Гэта нядобра, — заўважыў Павел.
— Вось яшчэ! Я ж не ўкрала іх... Як прыйду дадому, адразу здыму, пакладу на месца, і ніхто не заўважыць, што брала...
— Чужога нельга чапаць, бог гэта забараняе. Я бы саромеўся чужую рэч узяць.
Франка гарэзліва зірнула на яго, набрала поўныя прыгаршчы вады, лінула яму ў твар і засмяялася.
— Ой, ой які строгі!
Павел ніяк не мог у прысутнасці гэтай дзяўчыны захаваць сваю звычайную паважнасць і сур'ёзнасць. Абціраючы рукавом світкі твар, ён засмяяўся зноў:
— Дзіця, дый годзе! Ой, каб вас! Мяне аж дзіва бярэ, што такія, як вы, бываюць на свеце.
Франка ў гэтую хвіліну загледзелася на шырокія, нібы разложаныя на вадзе лісці, над якімі калыхаліся белыя і жоўтыя гарлачыкі і кружылася нязлічонае мноства малых ластавак, якія адбіваліся ў вадзе.
— Ой, колькі іх тут, гэтых птушачак!
Франка нахілілася да вады, сарвала жоўтую кветку і прымацавала да сукенкі.
— Пахне! — заўважыла яна радасна і раптам, паказаўшы пальцам на раку, усклікнула:
— Ай, што там?
Быў гэта, напэўна, вялікі шчупак, а можа і сом, які на момант выскачыў з вады і адразу схаваўся пад ёю, пакідаючы на паверхні шырокія кругі.
— Ага! Ты тут? — усміхнуўся Павел, пазіраючы на кругі — Хутка скончыцца тваё панаванне. Заўтра злаўлю цябе!
Пасля ён паказаў Францы скрыню, напалову апушчаную ў ваду, у якой захоўваў дробную рыбу для прынады. У сценках скрыні былі зроблены дзіркі, праз якія наплывала вада. Другая скрыня, значна большая, для захоўвання ўловаў, прызначаных на продаж, была непадалёк ад яго хаты. Франка з цікавасцю пачала распытваць Паўла, дзе ён прадае сваю рыбу і які з яе мае заробак, а калі Павел ахвотна, са сваім звычайным спакоем расказаў ёй усё, аб чым яна хацела ведаць, яна сцяла вусны і панура пакруціла галавой.
— Добра вам жывецца, — уздыхнула яна. — Хату ўласную маеце і заробак неблагі... можаце жыць, як той пан!.. Гэта зусім не тое, што ўсё жыццё па чужых кутах ацірацца, зносіць капрызы і злосць гаспадароў... Бывае, вядома, што часам і павесялішся, і парадуешся, але гэта ўсё роўна не жыццё... Хай бы яго д'яблы ўзялі, гэткае жыццё.
— Валачашчае жыццё, паганае! — пазіраючы на Франку і спачувальна ківаючы галавой, прамовіў Павел.
Яму зрабілася шкада Франку.
— Можа, хочаце выйсці на бераг і пахадзіць па гэтым востраве? — запытаў ён.
Франка радасна ўсклікнула:
— Ой, добра, добра! Плывіце да таго вострава. Які прыгожы востраў, як цудоўна тут пахне! Што гэта так пахне? Нават галава кружыцца...
Пасярэдзіне шырокай ракі, паміж высокай гліністай сцяной з аднаго боку і цёмным борам — з другога, на пазалочаным блакіце вады ляжаў авальны пясчаны востраў, зарослы дзіваннай і белымі гваздзікамі. Вялізныя кветкі дзіванны на цвёрдых сцяблах, пакрытых калматымі лісцямі, высока ўзнімалі свае жоўтыя кветкі, а ўнізе пад імі расло такое мноства гваздзікоў, што здалёк здавалася, нібы востраў пакрыты снегам. Далёка па рацэ разліваўся салодкі, моцны лясны водар, да якога дамешваўся пах зёлак і траў, якія фіялетава-ружовым дываном слаліся ля падножжа процілеглага бору.
Франка, як ашалелая, як п'яная, бегала па востраве, зрывала гваздзікі, нюхала іх, уторквала ў валасы, з якіх даўно ссунулася на шыю жоўтая хусцінка, са звонкім смехам поўнымі жменямі кідала кветкі на Паўла. А ён, нахіліўшыся, паволі збіраў і старанна складаў іх у букет. Неаднойчы з гэтага вострава прыносіў ён такія белыя букеты і стаўляў у малым гладышку на акне сваёй хаты ці аддаваў сястры, якая прыбірала імі святыя абразы. Нацешыўшыся гваздзікамі, Франка знікла ў гушчары дзіванны. У адным месцы расло яе столькі, што Франкі зусім не было відаць, толькі мільгала сярод зялёна-жоўтага зарасніку яе светлая сукенка.
Павел перастаў ірваць гваздзікі, задумаўся аб нечым. Франка, нібы птушка, шалясцела ў гушчары, час ад часу высоўвала адтуль галаву, і пранізлівы голас яе звінеў не сціхаючы.
— Але ж і трава! Вышэй за чалавека. І што гэта за трава?
— Мядзведжае вуха1, — сказаў Павел.
Паволі на яго загарэлым твары з'явіўся румянец, нібы водбліск крывавага воблака, якое засталося на небе пасля таго, як сонца апусцілася за лес.
Франка, падкраўшыся да Паўла, раптам выбегла з гушчару дзіванны, якая закалыхалася ў паветры сваімі жоўтымі кветкамі. З расчырванелым тварам яна спынілася ля высокага сцябла дзіванны, узяла ў рукі шырокі ліст і сказала:
— Зусім як вуха малога звярка! Праўда? Такі калматы, мяккі, як аксаміт. У адной маёй пані быў сабачка, які меў такія самыя мяккія, аксамітныя вушкі!
Яна любавалася мяккай, пушыстай паверхняй ліста, пяшчотна гладзіла яго далонню, нібы ён і сапраўды быў нейкім мілым звярком. Раптам яна падскочыла да Паўла, закінула яму на плечы рукі, узняла на яго свае запалыя вільготныя вочы, якія ў змроку ззялі мягчэй, нібы прыгаслі.
— Як тут добра, прыгожа, весела, — усклікнула Франка. — Які ж вы добры чалавек, што беднай і незнаёмай дзяўчыне зрабілі столькі прыемнага. Я заўсёды вельмі ўдзячна таму, хто зробіць мне што-небудзь добрае. Такі ўжо ў мяне характар.
І раптам з гэтым павольным і паважным чалавекам сталася нешта дзіўнае. Чырвань заліла яму не толькі шчокі, але і лоб, блакітныя і заўсёды спакойныя вочы пацямнелі, успыхнулі нейкім панурым бляскам. Ён абхапіў дужай рукой тонкі стан Франкі, прыціснуў да сябе, схіліўся над ёю і наблізіў свае вусны да вуснаў дзяўчыны, але яна спрытна выслізнула з яго абдымкаў і, адскочыўшы, зноў спынілася каля дзіванны. Прыкрыўшы далонню вочы, яна са смехам усклікнула:
— Бач, які! Здаецца, добры, ветлівы, а такі самы, як усе. У чаўне павазіў і адразу платы хоча!
Словы гэтыя, відаць, балюча ўкалолі Паўла, бо ён адразу апамятаўся, пацёр рукой скроні і прашаптаў:
— Вось табе на! Яшчэ што прыдумала!
Узяўшы яе за руку, Павел збянтэжана сказаў:
— Глупства! Хіба я думаў што благое? Барані Божа, каб я вас з такой грэшнай думкай на раку павёз. Вось так, найшло на мяне нешта. Не гневайцеся і не бойцеся. Сядайце і адпачывайце, а я тым часам човен сюды прыганю і дадому вас давязу.
Франка села на гваздзікі і абедзвюма рукамі з усёй сілы ўхапілася за крысо яго світкі.
— Я не хачу дадому! — усклікнула яна. — Які гэта дом? Пекла, а не дом! Не адыходзьце ад мяне! Калі ласка, не адыходзьце! Я бы з вамі ні на хвілінку не разлучалася! Я бы за вамі ў ваду скочыла. Сядзьце каля мяне! Сядзьце!
Ад здзіўлення і збянтэжанасці Павел нават рот разявіў, аднак, крануты яе словамі, сеў побач з ёю.
— Бліжэй, — папрасіла яна, — бліжэй сядзьце, вось так.
Франка цягнула да сябе Паўла датуль, пакуль плячо яго не дакранулася да яе пляча. Пасля яна прыціхла і пачала глядзець на раку, якая каціла паўз пясчаны бераг ля самых іх ног свае шэрыя, нібы сталёвыя, хвалі. Надыходзіў змрок, неба пабляднела, і толькі светлыя аблокі, што плылі ў вышыні, паблісквалі срэбрам у шэрай яе глыбіні.
— А вада ўсё плыве... плыве... плыве, — прашаптала летуценна Франка.
— Скажыце мне... — задуменна пачаў Павел і раптам змоўк, перабіраючы пальцамі гваздзікі.
— Што сказаць? — запытала Франка.
— Скажыце мне, хто вы такая, як жылі. Ну, што вы пра тую плату...
Ён вырваў раптам з пяску цэлую жменю кветак і з нечаканай для яго імклівасцю зашаптаў:
— Ой, каб цябе! Язык у горле калом устаў! Сорам, дый годзе!
Франка выпрасталася і жыва загаварыла:
— Калі хочаце, я ўсё вам пра сябе раскажу: хто я і якая. Калі добры чалавек просіць, чаму ж не расказаць? Чаго-чаго, а роду свайго мне саромецца няма чаго. У дзядулі майго былі два ўласныя дамы, бацька служыў у канцылярыі, яшчэ маю заможнага стрыечнага брата. Ён адвакат у адным вялікім горадзе. Ключкевіч прозвішча яго. Жонку таксама з заможнага дому ўзяў і жыве як пан. Вось з якога я роду! З-пад сарочынага хваста не выскачыла! А што служыць пайшла, дык такая ўжо няшчасная мая доля... Бацькоў мне Бог даў шэльмаў.
— Пра бацькоў грэх так казаць! — спалохана спыніў яе Павел.
— Вось яшчэ! — злосна кінула Франка. — У вас усё грэх. А ў мяне што праўда, тое праўда. Я ніколі не хлусіла. Вось паслухайце ды скажыце, праўда гэта ці не.
Яна села выгадней на сваім квяцістым сядзенні, выцягнула ногі так, што ступні яе ў прунэлевых чаравіках павіслі над самай вадой. Гаворка яе была жывая, перамяжоўвалася то смехам, то ўздыхамі і плыла няспынна, як гэта вада.
Дзед яе, ангродскі мешчанін, меў два ўласныя дамы — напэўна, маленькія, бо назвала вуліцу, на якой стаяць толькі драўляныя халупы, — і яшчэ пры жыцці аддаў сына служыць у канцылярыю. У гэтай канцылярыі бацька Франкі, відаць, займаў самую сціплую пасаду і атрымліваў маленькую зарплату. Ён часта хадзіў у дзіравых чаравіках, бо ў дадатак да ўсяго быў яшчэ п'яніца. Піць пачаў яшчэ ў маладосці, трапіў, відаць, у дрэнную кампанію, а з часам і зусім распіўся. Маці, паводле слоў Франкі, была з добрага роду Ключкевічаў, нават на фартэпіяна ўмела граць. Калі мела яшчэ фартэпіяна, дык як пачне, бывала, граць польку ці мазурку, дык на суседніх вуліцах было чутно. Прыгожая была, любіла добра апранацца і мела шмат кавалераў. У доме іх бывала вельмі весела! Калі бацькі не было, да маці прыходзілі госці, гралі, спявалі, танцавалі. Але вяртаўся бацька і, п'яны або нават цвярозы, разганяў гасцей, а маці лаяў і біў. Спачатку толькі лаяў, а пасля і біў. Францы было якіх шэсць гадоў, калі яна ўпершыню ўбачыла, як маці цалавалася з кавалерам, і восем, калі маці ўцякла ад мужа да сваякоў. Тады Франка і два старэйшыя браты пачалі жыць, як тыя вераб'і, якія задавольваюцца толькі тым, што дзе-небудзь знойдуць зерне-другое, а саграюцца, калі пад страху якую пашанцуе зашыцца. Шкадавалі іх людзі, то той, то другі накорміць, на нейкі час дасць прытулак. Хлопцам было лепш. Адзін з іх падрос і ў войска пайшоў, а другі стаў мулярам, хоць мулярства, вядома, не адпавядала яго паходжанню, але што рабіць? Беднасць. Нядоўга і пажыў ён. Бледны быў, худы, як чарвяк. Аднойчы, відаць, закруцілася ў яго галава на рыштаванні, упаў ён на брук, скалечыўся, і хоць спачатку яго быццам вылечылі, а неўзабаве ўсе ж памёр.
Пра старэйшага, салдата, даўно ніякіх чутак ужо не было. Хлопцы як хлопцы, ім лепш на свеце, але яна сапраўднае пекла пазнала і з бацькам, і з тымі дурнямі, якія ёй, дванаццацігадовай дзяўчынцы, давалі пірожныя, арэхі, каб дазваляла сябе цалаваць. Казалі, што яна прыгожая, і гэта ёй падабалася, але самі яны не падабаліся ёй. Яна вельмі баялася іх, не хацела ні тых пірожных, ні арэхаў, хавалася ад іх. Аднак хавацца было цяжка, бо яна часта выходзіла на вуліцу, то з дзецьмі гуляла, то да добрых людзей хадзіла за кавалкам хлеба або за паленцам дроў. Дамы бацька даўно ўжо прадаў і разам з маці грошы прагуляў. А маці праз некалькі гадоў зноў да мужа вярнулася, бо дзядзька Ключкевіч тады памёр, а дзеці яго параз'язджаліся па свеце. Адзін сын яго ў вялікім горадзе жыве, адвакат і багаты, такі багаты! Дык вось, маці да мужа вярнулася. Але бацька тады ўжо ў канцылярыі не служыў, спіўся да рэшты, звар'яцеў, паўгода ў шпіталі прабыў і памёр. Маці яшчэ гады тры пажыла. Рукадзеллем займалася, бялізну шыла, з гэтага і жылі. Аб кавалерах тады ўжо і не думала, па цэлых начах кашляла і плакала, Франку пры сабе трымала, чытаць і шыць вучыла, а перад самай смерцю знайшла для яе месца пакаёўкі ў адной пані і, прывёўшы яе туды, на каленях прасіла, каб тая ўзяла сірату пад сваю апеку.
— Няшчасная! — заўважыў Павел.
— Ага! — з зацятай нянавісцю ўсхліпнула Франка. — А грошы тыя, што за дамы ўзялі, разам з бацькам прагуляла, нас жа дзяцей, як тых шчанят, кінула ды да сваякоў уцякла! Што з таго, што яна пазней, перад смерцю, дрыжала нада мной, як курыца над кураняткам? Я ёй ніколі не дарую таго, што яна раней на пагібель маю рабіла! Што з таго, што яна апамяталася толькі тады, калі ад яе скура ды косці засталіся і ніхто глянуць на яе не хацеў? Ды і тады, хай бы толькі нехта пальцам ёй кіўнуў, пабегла б зноў і на мяне забылася. Ого, як бы яшчэ пабегла! Я яе ведала! Толькі таму, што бог і людзі яе пакінулі, яна за мяне ўхапілася... А раней што было? Каб гэткіх матак свет не ведаў!
— Гэта праўда! Каб гэткіх матак свет не ведаў! — горача падтрымаў Павел.
Першая яе гаспадыня была добрая, абыходзілася з ёю лагодна, навучыла яе вязаць, мыць карункі, але гаспадар пачаў да Франкі заляцацца, і, хоць спачатку яна, баючыся і саромеючыся, выкруцілася ад яго, урэшце аднак ён свайго дамогся. Падабаўся ёй вельмі. Быў гэта першы мужчына, у якога яна шалёна закахалася, першы яе палюбоўнік, бо тыя, ранейшыя, пірожныя і арэхі давалі ёй толькі за пацалункі. А калі пані, даведаўшыся пра ўсё, адправіла яе з дому, ён даў ёй пяцьдзесят рублёў, якія яна за месяц пражыла, бо, плачучы па ім, нічога не рабіла, а, каб пацешыць сябе, праводзіла час у вясёлых кампаніях. Пасля знайшла месца ў іншым доме — і пайшло! Нельга і пералічыць усіх тых месцаў, якія дагэтуль змяніла.
Найдаўжэй толькі год служыла яна на адным месцы, ды і то ўсяго два разы. Звычайна ж пасля першай заўвагі гаспадыні кідала месца. І калі работы было шмат, а часу для гулянак мала, яна таксама кідала службу. І калі надакучыць глядзець штодзень на адны і тыя ж абліччы, таксама ішла. Праўда, не раз і самі гаспадары адпраўлялі яе з дому. І адпраўлялі толькі за дзве рэчы: за кавалераў і за злосць. У некаторых гаспадароў з гэтым вельмі строга: не любяць, каб пакаёўка з кім-небудзь гуляла, і як толькі што заўважаць, адразу выганяюць з дому. Ну, а іншым не даспадобы быў яе гарачы характар, бо яна ж абразіць сябе не дазволіць, на адно слова адкажа дзесяццю, а часамі так агрызнецца, што паны ад здзіўлення ды сораму язык праглынуць. Былі выпадкі, калі яна за грубіянства і перад судом стаяла. Першы раз вельмі баялася суда, а другі раз была там, як у сябе дома. І хоць штраф давялося заплаціць, але гаспадароў гэтых яна так на судзе размалявала, што, мабыць, да самай смерці помніць будуць...
Аднаго разу было горш: тры дні пад арыштам прасядзела без усякай прычыны. У адной яе гаспадыні знік каштоўны пярсцёнак, і яна, не пашукаўшы яго як след, накінулася на Франку: «Гэта ты ўкрала! Ты!» Колькі ні клялася тады Франка, колькі ні плакала — нічога не дапамагло. Выклікалі паліцыю, арыштавалі. І што ж? Пярсцёнак знайшоўся, гаспадыня сама закінула яго за камод. Ой, колькі Франка тады наплакалася! Пасля гэтая пані за дарэмнае абвінавачванне грошы ёй давала, але Франка з яе рук выхапіла паперку, падзёрла на шматочкі, нагамі растаптала і, вылаяўшы пані, пайшла. Ніколі ніхто не пакрыўдзіў яе так, як гэтая пані. Бо што праўда, то праўда, а што няпраўда, тое няпраўда. Часам здаралася, што якую-небудзь сукенку гаспадыні апранала, але заўсёды пасля клала яе на месца. Якая б яна ні была нядобрая, але трох рэчаў не робіць ніколі: не п'е, не крадзе і не хлусіць. Такі ўжо ў яе характар, што гэтага яна рабіць не хоча. Калі б ёй вельмі хацелася, дык напэўна б рабіла, але гэта яе не спакушае. Гарэлкі яна не выносіць, а прыгожую вопратку хоць і любіць, але не настолькі, каб праз яе на ганьбу ісці, хлусіць жа проста не ўмее, бо, калі пачне гаварыць, — усё чыста скажа, хоць бы і хацела язык свой стрымаць — не стрымае! Што ёй да людзей!
Вось і цяпер яна гаварыла, гаварыла. Казала, што палюбоўнікаў у жыцці мела шмат, а адзін з іх нават хацеў ажаніцца з ёю, але яна не пайшла за яго, бо быў нейкі недарэка і хутка ёй надакучыў.
Двух кахала без памяці і пайшла б за іх з ахвотай, былі яны далікатныя, выхаваныя, добрага паходжання... Але яны пра жаніцьбу з ёю не думалі, і абодва кінулі яе якраз тады, калі яна адчула да іх найбольшую прыхільнасць. Спачатку, калі яе кідалі, яна вельмі бедавала, валасы на галаве рвала, плакала. З часам аднак прывыкла да таго, што ў людзей няма ніякай вернасці, ніякага сумлення, і цяпер яна ні аб чым і ні аб кім не дбае. «Не гэты, дык другі!»—гаварыла яна сабе. І ніколі не трэба расчароўвацца. Яна ніколі яшчэ не бачыла, каб мужчыны бегалі за якой-небудзь жанчынай так, як за ёю. Усе кажуць, што яна танцуе прыгожа. Яна і сапраўды любіць танцаваць і не прапусціць ніводнай вечарынкі, на якой можна пагуляць і патанцаваць, хоць здараецца, што назаўтра пасля гэтай вясёлай гулянкі гаспадары выправаджваюць яе з дому. Але ёй тая служба, як сабаку пятая нага. Яна ведае, што адразу знойдзе новае месца, і ёй зусім нецікава, дзе і ў каго. Усюды чужыя людзі і чужыя сцены, усюды яна — сірата, якую ніхто па-сапраўднаму не палюбіць і не прыгарне.
Франка раптам заплакала і скрозь слёзы пачала жаліцца, што яна адна на свеце, што ніводная людская душа не дбае і не клапоціцца аб ёй. Калі яна аднойчы захварэла, яе адправілі ў бальніцу. Мусіць, і яна, як яе бацька, памрэ некалі ў бальніцы або яшчэ горш — пад якім-небудзь чужым плотам. А калі памрэ, дык і сабака па ёй не заплача, бо каму яна на свеце патрэбна і хто яе любіць? Яна расказвала пра ўсе крыўды, якія давялося выцерпець ад людзей, пра цяжкую працу, капрызы гаспадароў, пра ўсё, што прыйшлося ёй перажыць.
— Кожны мае некага, хто яго ў бядзе пацешыць, прыгарне, пашкадуе: маці, сястру, брата ці мужа... Я ж нікога не маю. Даў мне Бог сірочую долю, валачыцца па свеце загадаў і кожную кроплю радасці атрутай запіваць...
Па твары яе плылі слёзы, яна выцірала іх ражкамі шаўковай хусцінкі і гаварыла, гаварыла. І ва ўсім, што яна гаварыла, зусім не адчувалася цынізму, а хутчэй поўная адсутнасць сораму і суровая, палкая шчырасць. Адчуваліся ў ёй таксама назапашаная на працягу доўгіх гадоў неўтаймаванасць інстынктаў і горкая, злая крыўда на людзей і свет.
Франка істэрычна рыдала. Схапіўшыся раптам за галаву, яна ўсклікнула, што ёй страшэнна баляць скроні. Магчыма, гэты боль быў выкліканы дурнап'янавым водарам гваздзікі, а можа, гэта быў сімптом нейкай хваробы, якая пачынала мучыць яе мозг. Франка паскардзілася, што гэта ўжо не ўпершыню, што ўжо некалькі гадоў мучыць яе гэты боль і найчасцей тады, калі яна злуе, нервуецца або пасля вясёлай гулянкі. Сказаўшы гэта, Франка нарэшце заціхла, скурчылася і, сціснуўшы галаву рукамі, паволі закалыхалася ўсім сваім зграбным целам, седзячы пад сцяной высокай дзіванны над ціхай ракой, якая ўсё больш цямнела.
Што думаў і адчуваў, слухаючы яе доўгі расказ і седзячы побач з ёю, гэты паважны і спакойны чалавек, які ніколі не ад'язджаў далей навакольных мястэчак, дзе ён прадаваў свой улоў? Чалавек, душа і цела якога зжылася з вольнымі прасторамі ракі і неба, з чыстым паветрам, з глыбокай цішынёй самотных дзён і начэй, чалавек, вочы якога, нягледзячы на гады, захавалі дзіцячую нявіннасць і чысціню? Можа, ён, па-мужыцку плюнуўшы ўбок, груба штурхне яе ў човен і з пагардлівым маўчаннем павязе туды, адкуль узяў? Ці, выслухаўшы яе споведзь, захоча стаць адным з тых, аб якіх яна гаварыла, і дадаць яшчэ адну ганебную пляму да гразі, якой яна сябе пакрыла? А можа, палічыць яе вар'яткай або праклятай грэшніцай і, перажагнаўшыся, чым хутчэй уцячэ ад гэтага д'ябла ў жаночым абліччы?
Калі Франка расказвала, у вачах Паўла не аднойчы адбіваўся жах, а часамі ён сарамліва адварочваўся ад яе і перабіраў пальцамі гваздзікі ці ўглядаўся ў пацямнелую раку і са здзіўленнем і жахам ківаў галавой. Мабыць, бачыў тады замест вады чорную бездань, а ў ёй — вогненны дождж палаючай смалы.
Калі Франка змоўкла, ён нейкую хвіліну думаў, а пасля пачаў гаварыць:
— Бедная ты! Ой якая бедная! За ўсіх людзей на свеце бяднейшая! Я чуў, што недзе ў гарадах людзі так жывуць, але не верыў. Цяпер бачу, што гэта праўда... Валачашчае тваё жыццё... сірочае... і такое дрэннае, такое грэшнае, што барані Бог! Кінь ты ўсё гэта, апамятайся, пакайся... бо і на тым свеце дабра табе не будзе, загубіш ты душу сваю.
У голасе гэтым, што ў змроку шаптаў над галавой Франкі, не было нічога, апрача вялікай літасці. Тое, што не было ў ім ні знявагі, ні абыякавасці, вельмі ўразіла Франку. Звычайна гэтыя яе прызнанні выклікалі ў мужчыны выбух злоснай рэўнасці або зняважлівага смеху і нахабных паводзін. Аднак, калі Павел нагадаў аб пакаянні, яна здзівілася яшчэ больш.
— Глупства! — усклікнула яна. — У чым гэта, цікава, я павінна каяцца?
Яна і тут была шчырай: ніякай віны сваёй яна не адчувала. Заняты сваімі думкамі, Павел не звярнуў увагі на яе словы.
— І на гэтым свеце дабра табе не будзе, і душу сваю загубіш, — паўтарыў ён. — Чаму не быць сумленнай? Сумленнай быць добра. Калі чалавек ніякага граху на душы не мае, дык робіцца такім лёгкім, як тая птушка, што пад самае неба лятае. І смерць тады не страшная. Хоць бы і сёння памерці, усё адно, калі душа чыстая...
— Якая там душа? — узлавалася Франка. — Глупства ўсё гэта! Калі чалавек памрэ, дык яго ў зямлі чэрві з'ядуць — і канец.
— Няпраўда! Ёсць неба і пекла, вечнае збавенне і вечная пакута. І калі б на тым свеце нічога не было, дык усё роўна ў чалавеку ёсць нешта такое, што ў грахах ён купацца не хоча, як, напрыклад, цела ў лужыне. Каб табе загадалі ўлезці ў лужыну і сядзець там па вушы ў гразі — табе прыемна было б, га? А душа твая ў лужыне сядзіць. Ой, шкада мне цябе, шкада мне тваю душу! Дрэнна ёй будзе і на гэтым, і на тым свеце! Ведаеш што? Кінь ты сваё валачашчае жыццё. Якая табе ахвота аціраць чужыя куты. Ты ж чалавек, а не шмата? Мне здаецца, што чалавеку найлепш на адным месцы жыць. Сядзі і ты на адным месцы. Лепш ужо ўсё знось, цярпі, а сядзі на адным месцы. Прызвычаішся да людзей, палюбіш іх, і яны цябе палюбяць. А на тых, што цябе на грэх штурхаюць, плюнь! І добрых людзей сярод іх, відаць, няма, бо каб быў каторы з іх добры, дык з дзяўчынай, якая дзеля яго на сумленне сваё забылася, ажаніўся б. Хіба ў іх сумлення і літасці ніякай няма? Плюнь ты на іх! І на гэтыя вясёлыя кампаніі,. што да граха даводзяць, плюнь! Апамятайся, пакайся, тады і душу сваю выратуеш, і лягчэй табе жыць на свецеі стане.
Павел змоўк, а Франка зашаптала:
— Колькі на свеце жыву, а такога чалавека першы раз бачу. Ці ты які пераапрануты ксёндз, ці, можа, святы? Дзіва, дый годзе!
Яна засмяялася, спрытна, нібы кошка, ускочыла з месца і сказала:
— Ну, даволі гэтай гаворкі! Добра мне з вамі, але дадому трэба. Ужо вечар. Гаспадары хутка вернуцца з горада, а як вячэру не сабяру ды самавар не пастаўлю, пачнуць крактаць. Паехалі!
Пакінуўшы востраў, які бялеў у змроку, нібы плахта снегу, кінутая на раку, і ад якога даносіўся моцны водар гваздзікі, яны доўга і моўчкі плылі па цёмнай рацэ. Над імі рассцілалася зорнае неба, якое адбівалася ў вадзе. Франка маўчала. Здавалася, што яна заснула, скурчыўшыся на дне чаўна, амаль ля самых ног Паўла, які сядзеў на вузкай лавачцы. Але бліскучыя вочы яе з упартай нерухомасцю былі прыкаваны да ледзь бачнага ў цемры твару Паўла. А ён, нізка апусціўшы галаву, моўчкі заграбаў вяслом ваду, у якой адлюстраванне зорак, патрывожанае вяслом, рассыпалася вакол чаўна роем залатых іскраў. Човен плыў наперад пад няспыннае лагоднае журчанне, пад песню цёмных хваль, якая калыша стомленае сэрца і разбітую душу, навяваючы спакойны сон і светлыя мары.
Калі на высокім беразе паказаліся нерухомыя сілуэты дрэў вакол дачы, галава Франкі раптам схілілася на калені Паўла. З валасоў яе выпалі белыя гваздзікі, а з вуснаў паліліся ціхія словы:
— Ой які ж ты добры, які мілы, мілы, мілы! Такога добрага і мілага, як жыву на свеце, не бачыла. Такі прыгожы, добры, мілы! Каб ты стаў маім прыяцелем, нічога б на свеце больш не хацела... І ніколі не пакінула б цябе, хоць бы паміж намі бездань раскінулася! Хоць бы паміж намі сто сусветаў паўстала, праз горы і лясы да цябе пабегла б! Хоць бы паміж намі вялікае мора было, прыплыла б да цябе! А ўсё таму, што ты такі добры, так шкадуеш мяне. Ніхто ніколі не шкадаваў мяне, усе мяне крыўдзілі, і найбольш тыя, што нібы любілі мяне. А ты мяне не пакрыўдзіў, нічога ад мяне не захацеў і як бацька родны гаварыў, як найлепшы сябар. Ой, хай табе бог заплоціць за ўсё, мой мілы, залаты, брыльянтавы!
Яна схапіла яго руку і прыціснула да сваіх вуснаў. Нібы распалены вугольчык упаў на яго далонь. Ён нахіліўся, узяў у свае шырокія далоні галаву Франкі і пацалаваў яе валасы. Пад гэтым пацалункам Франка, як маленькае кволае птушанё, прыціхла, задрыжала ўсім целам. Павел адразу адарваў свае вусны ад яе валасоў і зашаптаў:
— Супакойся, дзіцятка! Супакойся, маё беднае дзіцятка! Зірні, як на небе зоркі ззяюць! Паслухай, як пяе вада! Я ўсё жыццё гляджу на гэтыя зоркі і слухаю гэту песню. Паглядзі і паслухай ты! Можа, табе будзе лягчэй? Можа, і твая душа, як мая, гэта высокае неба і гэту чыстую ваду палюбіць! Супакойся! Ціха, ціха, ціха!
Ён не выпускаў са сваіх далоняў галаву Франкі, а калі яна ўздыхала і мацней тулілася да яго каленяў, паўтараў:
— Ціха, ціха, дзіцятка! Супакойся, ціха ўжо, ціха.
Пасля ён узяў вясло і накіраваў човен да берага. Калі човен ударыўся аб бераг, Франка ўскочыла і прашаптала:
— А калі мы яшчэ ўбачымся? Міленькі мой, калі зноў убачымся?
Зняўшы з шыі сваю, мокрую ад слёз хусцінку, яна выцерла твар, а яе белыя зубы бліснулі ва ўсмешцы. Павел падумаў хвіліну і сказаў:
— Ды хоць бы заўтра. Я прыеду сюды і ў гэты самы час. Прыйдзі на бераг, пагаворым. Мне ёсць аб чым з табой пагаварыць, бо шкада мне цябе, жах, як шкада.
Пасля гэтага Павел прыязджаў увечары разы тры, але ненадоўга. Аднаго разу яна часу не мела, бо на дачы былі госці. Яна злосна праклінала і гаспадароў, і гасцей, а Павел за гэтыя праклёны людзям, у якіх яна ела хлеб, сурова яе ўшчуваў, загадаў хутчэй вяртацца дадому і паехаў, не звяртаючы ўвагі на яе просьбы, на сярдзітае тупанне нагамі. Другім разам яна мела больш часу, і яны размаўлялі даўжэй. Але пры гэтай сустрэчы Павел, як ніколі, увесь час хваляваўся, уздыхаў, некалькі разоў прастагнаў нібы ад болю, і Франка агледзецца не паспела, як ён ужо быў на сярэдзіне ракі, нават не развітаўшыся з ёю.
У трэці вечар, калі дзяўчына, больш як калі занудзіўшыся па ім, свавольна закінула яму на шыю рукі і той самы гарачы вугольчык, які ўжо аднойчы ён адчуў на руцэ, апаліў яго твар, Павел адапхнуў яе з такой сілай, што яна нават захісталася і схапілася за нос чаўна, каб не перакуліцца.
— Слухай, Франка, — сказаў ён больш панура і сурова, чым заўсёды. — Ты да мяне не чапляйся, бо я ніколі больш не прыеду і ты мяне не ўбачыш. Я табе дабра, а не ліха жадаю. Я душу тваю выратаваць хачу. З таго часу, як ты мне на востраве ўсе расказала, я ўдзень і ўночы толькі аб тым і думаю, як табе дапамагчы і што зрабіць, каб ты сваё праклятае жыццё змяніла... А ты яшчэ і мяне на грэх спакушаеш... Цьфу, якая брыдота! Сапраўдная п'яніца... хоць і гарэлкі не п'еш!
Ён плюнуў у ваду і сказаў анямеўшай ад здзіўлення дзяўчыне:
— Заўтра зноў прыеду. Калі будзеш такая, як сёння, дык бывай здарова! Відаць, што табе, як таму апошняму п'яніцу, не дапаможаш. Ніякага ратунку табе не будзе!
Аднак назаўтра Паўлу ўжо не давялося ехаць на тое месца, дзе ён упершыню ўбачыў Франку. Увесь дзень ён лавіў на рацэ рыбу, а калі, на хвіліну зазірнуўшы дадому, зноў вяртаўся на раку, дык угледзеў Франку, якая спяшалася ад ракі ў вёску. Ужо змяркалася, але ён адразу пазнаў яе па светлай сукенцы і хадзе. Нават здалёк было відаць, што ёй, кволай і прызвычаенай да гарадскіх тратуараў, узыходзіць на высокую гару было цяжка. Здзіўлены Павел зрабіў некалькі шырокіх крокаў і апынуўся побач з ёю.
— Ты навошта сюды прыйшла? — запытаўся ён сурова, але ў голасе чулася затоеная радасць.
Франка схапіла яго за руку і, спяшаючыся, пачала:
— Ой, міленькі, бяда на мяне звалілася, такая бяда, што ўжо не ведаю, як і вытрываю... Як толькі даведалася пра сваё няшчасце, адразу да цябе пабегла. Ішла берагам і ў чалавека аднаго запытала, дзе тая вёска і тая хата, у якой жыве Павел Кабыцкі. Можа, ты мяне выратуеш, можа, ты мне параіш... бо калі не ты — загіну, далібог, загіну! — захлынаючыся слязьмі, казала Франка.
— А якая ж у цябе бяда? Кажы... — здзівіўся Павел. Агледзеўшыся, ён убачыў на гары некалькі кабет з вёдрамі і збанамі, узяў Франку за руку і крутой сцежкай павёў у сасоннік, які цямнеў за вёскай.
— Тут кабеты нашы па ваду ходзяць, цябе ўгледзяць і бог ведае што пачнуць плесці.
Калі яны ўвайшлі ў сасоннік, Франка спалохана кінулася назад:
— Ай, ай! Могілкі!
Быў гэта невялікі сасновы барок, сярод якога там-сям тарчалі большыя і меншыя магільныя крыжы.
— Могілкі. Ну і што? — усміхнуўся Павел. — Чаго баяцца? Граху бойся, а не могілак. Жывых бойся, а не памерлых... Ну, кажы, якая там бяда на цябе звалілася?
Яны спыніліся на ўскрайку сасонніка, пад высокім крыжам, над якім распрасцёрлі галіны дзве высокія сасны. Вечар быў пахмурны, ветраны, і таму паміж соснамі ў змроку чуліся лёгкія шолахі, падобныя да ўздыхаў і шэптаў. Нізка пад гарой толькі Нёман пабліскваў сталёвай паласой ды ў вёсцы па хатах там-сям успыхвалі ў вокнах жоўтыя агеньчыкі.
Моцна ўхапіўшыся за руку Паўла і калоцячыся ад жаху і плачу, Франка расказала, што ў горадзе ў яе гаспадыні захварэў бацька, і таму яе гаспадары не праз месяц, як намерваліся раней, а праз два-тры дні пакідаюць дачу. Калі яна даведалася пра гэта, дык сэрца яе ледзь не разарвалася ад болю і роспачы.
— Я цяпер ні за якія скарбы не паеду адсюль! Памру, а не паеду! Як сабака, буду ляжаць на беразе, пакуль не здохну ад голаду, а нікуды не паеду. Хай сабе яны хоць у самае пекла едуць, толькі без мяне! Для мяне тут упершыню адкрылася неба, адкрылася шчасце, якое я ніколі не сніла, і я не паеду адсюль, не паеду... Не расстануся з табой, голуб мой, дружа мой мілы, бацька мой родны! Гані мяне, бі, зусім забі, а я не паеду адсюль, не паеду з імі!..
Прыпаўшы галавой да грудзей Паўла, яна цалавала яго рукі, абліваючыся слязьмі. Павел слухаў яе спачатку моўчкі, апусціўшы галаву. Відаць, і яго навіна гэта моцна засмуціла. А пасля, у адказ на яе воклічы і плач, паціху сказаў:
— І праўда, што бяда! Я і сам не чакаў гэтай бяды і ніколі пра яе не думаў.
І раптам горача, як ніколі дагэтуль, загаварыў на сваёй роднай мове:
— Не хачу! Не пушчу! Далібог, не пушчу! Зноў на нядолю і здзек пойдзеш! Не пушчу! Не аддамо ні цела твайго, ні душы на пагібель.
Пачуўшы гэта, Франка радасна ўскрыкнула, абхапіла яго за шыю і ўсім сваім кволым, гнуткім целам абвіла яго дужую постаць. А ён падняў яе на рукі і, смеючыся нейкім бесклапотным, шчаслівым смехам, пачаў гушкаць яе, як дзіця, і цалаваць. Але неўзабаве схамянуўся і, злегку адпіхнуўшы яе ад сябе, паціху прамовіў:
— Дык, можа, пажэнімся, га? Буду любіць цябе да самай смерці і ніколі не пакрыўджу. Будзе ў цябе ўласная хата, кавалак хлеба, і зажывём сумленна. Ну як, Франка?
Казаў гэта з трывогай. Можа, баяўся, што Франка адмовіцца, а можа, слоў уласных спалохаўся?
Франка ўзняла вочы на высокі крыж, які вызначаўся на фоне змроку, і, абняўшы Паўла, пад таямнічы шолах бору парывіста, горача прамовіла:
— Хай дапаможа мне бог, каб я і пасля смерці аблічча тваё бачыла, каб д'ябал душу маю не спакушаў, каб я да самай смерці любіла і шанавала цябе, голуб мой мілы, залаты, брыльянтавы!
Пачуўшы гэта, Павел адразу супакоіўся. Ён верыў у шчырасць яе слоў, як верыў моцна ў тое, што ніхто на свеце не можа прысягаць фальшыва. Зрэшты, Франка прысягала шчыра, і гэта адчувалася ў яе голасе, ва ўсім яе выглядзе. І Павел падумаў, што цяпер ён заручаны з гэтай кабетай і не пакіне яе ніколі ні на адну хвіліну.
— Толькі ж як яно будзе? Дзе ты будзеш жыць да нашага шлюбу? — заклапочана спытаў ён.
— Як гэта дзе? — усклікнула Франка. — Пабягу зараз да гаспадароў, развітаюся з імі, збяру свае рэчы і праз хвіліну прыбягу сюды.
— Прыбяжыш, але куды пасля падзенешся?
— Да цябе пайду! У тваю хату!
Павел усміхнуўся:
— Дзіця ты горкае, дый годзе! Нічога ты не разумееш! Нібы ў лесе нарадзілася і ніколі сярод людзей не жыла, як жа ты ў маёй хаце будзеш жыць, калі мы перад людзьмі яшчэ не муж і жонка?.. Ды табе ў вёсцы ніколі не даруюць гэтага, бо так рабіць нельга.
Падумаўшы хвіліну, Павел сказаў, што, калі гаспадары Франкі паедуць, ён адвядзе яе да сястры, дзе яна два-тры тыдні пажыве, пакуль яны не возьмуць шлюб. Аб тым, што ў Паўла ёсць замужняя сястра, Франка ведала. І яна пачала прасіць яго, каб ён адвёў яе да сястры ўжо сёння. Заўтра яна сходзіць па свае рэчы, а сёння будзе начаваць у вёсцы, бліжэй да яго. Аднак Павел запярэчыў. Ён сказаў, што гаспадарам цяпер, перад ад'ездам, яна асабліва патрэбна... Яшчэ хлапцом ён некалькі гадоў разам з бацькам-ткачом жыў у панскім двары, а таму звычаі іх ведае добра. Ён ведае, што, калі паны выбіраюцца ў дарогу, бывае шмат мітусні, і Франка павінна да канца выконваць свае абавязкі, а пасля разлічыцца з імі. Калі яны даведаюцца, што яна выходзіць замуж, дык адпусцяць яе.
— Ну, ідзі ўжо, ідзі! Усё там як трэба зрабі, а ў чацвер я прыеду па цябе.
Хоць ёй і не па душы была прапанова Паўла, але яна вымушана была паслухацца яго. Толькі аб адным папрасіла, каб Павел заўтра абавязкова прыехаў да яе на спатканне.
— Я не перажыву гэтыя тры дні без цябе, — сказала яна.
Павел не здзівіўся. Ён і сам хацеў як найхутчэй убачыцца з ёю.
Назаўтра, пад вечар, ён прыплыў на месца і паставіў човен ля самага берага. Франкі на беразе яшчэ не было, але неўзабаве яна прыбегла, чырвоная ад абурэння і гневу:
— Каб ёй дабра на свеце не было! Каб яе д'яблы ўзялі! Франка праклінала сваю гаспадыню за тое, што тая, складаючы ў дарогу рэчы, увесь дзень ганяла яе, як каня, як вала ў ярме, ні на хвіліну не адпускаючы ад сябе. Вось і цяпер яна загадала складаць у скрыню кнігі пана, але Франка ведала, што Павел напэўна ўжо чакае яе, усё кінула і пабегла.
Паўлу, як заўсёды, непрыемна было слухаць скаргі Франкі і яе праклёны, але сёння ён не ўшчуваў яе, толькі махнуў рукой і сказаў:
— Ну, гэта ўжо апошняя твая служба, больш ужо нікому не будзеш служыць, і злосць у табе сціхне. Вядома, калі вецер дзьме, вада падымаецца і шуміць, а калі сціхне, дык і яна ападае і супакойваецца. Уціхамірышся і ты, калі зажывём у сваёй хаце, на адным месцы... А ты сказала гаспадарам, што выходзіш замуж?
— Сказала і чула, як пані пасля смяялася і казала пану, што Франка робіць мезальянс.
— А што гэта значыць?
Франка вытлумачыла Паўлу, што паны заўсёды так гавораць, калі чалавек вышэйшага паходжання жэніцца з простай дзяўчынай і наадварот. Пані сказала: «Франка — дурніца, што ідзе за мужыка. Яна дзяўчына далікатная і прызвычаеная да горада і яго выгод». А пан узняў свой нос ад кніжкі і сказаў: «Шкада яе, яна дзяўчына прыгожая!»
Яна расказвала ўсё гэта, самазадаволена смяялася і гарэзліва пазірала на Паўла, а пасля раптам спахмурнела і дадала:
— Я таксама аб гэтым падумала. Мужыкоў я ніколі не ведала і з імі не жыла. Мае сваякі як даведаюцца, дык зусім адмовяцца ад мяне. Каб маці ведала, які я сабе лёс абрала, перавярнулася б у труне!
Павел здзіўлена, не вельмі разумеючы, слухаў яе, а потым махнуў рукой і засмяяўся:
— Глупства! Паны гавораць глупства, а ты паўтараеш. Ну чым гэта ты вышэйшая, а я ніжэйшы? З мужыкамі, кажаш, не жыла, а з кім жыла? З нягоднікамі! Няўжо з нягоднікамі жыць лепш, чым з мужыкамі? Дурніца ты! Пачнеш жыць іншым жыццём, дык і думкі іншыя ў цябе будуць. Вось паглядзіш!
Ён пачаў гаварыць, што з сястрой і шваграм ужо дамовіўся, і яны ахвотна на гэты час возьмуць яе да сябе; што яму прыйдзецца паехаць у горад за патрэбнымі паперамі, без якіх ксёндз не дасць ім шлюбу; што сёння ён не рыбачыў, бо цэлы дзень мыў і бяліў сваю хату. Слухаючы яго, Франка павесялела, а калі ён сабраўся адплываць, яна, як і ўчора, моцна абняла яго. Яна дзякавала, што ён бярэ яе за жонку, назвала яго прыгожым, мілым, залатым, брыльянтавым. І Павел паехаў дадому памаладзелы і шчаслівы, хоць, як заўсёды, быў спакойны і паважны.
Сястра і швагер адразу заўважылі, як памаладзеў і павесялеў Павел, калі напярэдадні ўвечары ён увайшоў у іх хату. У хаце гэтай не было вялікага дастатку, але і беднасці таксама не было. У ёй панаваў парадак. Стаяла яна ў самым канцы вёскі, толькі пясчанай дарогай ад сасонніка і могілак адасобленая, а двор яе прымыкаў да сядзібы Паўла. Магчыма, таму, што яны жылі па суседству, прыгожы і высокі Піліп Казлюк пасватаў сястру Паўла, калі ёй было ўсяго шаснаццаць гадоў.
Зямлі ў Піліпа і яго меншага брата пасля смерці бацькі было мала, і ён зарабляў тым, што перавозіў людзей праз Нёман на сваім уласным пароме. Паром гэты, яшчэ перад тым як ажаніцца, ён зрабіў сам з добрых дошак, прымацаваных да дзвюх вялікіх лодак. Размясціцца на ім маглі чатыры коні з вазамі, але Піліп быў такі дужы, што ўдвух з шаснаццацігадовым братам лёгка перапраўляў паром пры дапамозе доўгага шаста. Даўней тут парома не было, і цяпер ім карысталася шмат людзей. Ідэя гэта сведчыла аб прадпрымальнасці і разважлівасці маладога Казлюка, і таму, нягледзячы на малую колькасць зямлі, у хаце яго не было беднасці. У абсталяванні яе адчувалася нават імкненне гаспадароў да ўтульнасці і прыгажосці. На чыста пабеленых сценах віселі яскравыя абразы святых і чорны крыж у вянку сухацвету. На стале стаяла лямпа. Не было тут смецця пад парогам, не трымалі пад лавай парася. На тапчанах, што замянялі ложкі, ляжалі падушкі, набітыя не сенам, а пухам. У куце на чырвонай шафцы стаяў да бляску начышчаны самавар. Толькі пад печчу, як і ва ўсіх хатах, начавалі куры, а ля дзвярэй на лаве стаялі ведры з вадой. Апрача тапчанаў, у хаце стаялі лаўкі і сталы.
Калі Павел пасля размовы з Франкай на могілках увайшоў у гэтую хату, сястра яго, Ульяна, прыгожая і мажная кабета гадоў каля трыццаці, стаяла ля печы з малым на руках, а Піліп, які толькі што вярнуўся з ракі, ляжаў на лаве і трымаў аберуч трохгадовага сына, які стаяў у яго на грудзях. Брат яго, шаснаццацігадовы Данілка, заўзяты рыбак, вязаў пры лямпе сеці.
— Пахвалёны!.. — сказаў Павел.
— На векі вякоў! — адказалі яму тры галасы. Абліты здаровым румянцам твар Ульяны яшчэ больш пачырванеў ад агню. Яна падышла да брата, пацалавала яго руку. Піліп сеў на лаве, апусціў на падлогу сына, які з плачам кінуўся да маці і заціх, ухапіўшыся за яе спадніцу. Павел сеў на сваё звычайнае месца ля сцяны, паклаў на калені рукі і, апусціўшы вочы, паволі пачаў:
— Прыйшоў я да вас сёння, дзеці мае, па адной справе і буду вас вельмі прасіць, каб вы зрабілі так, як я скажу.
Ульяна слухала яго, усё яшчэ стоячы з дзецьмі на сярэдзіне хаты. Данілка ўзняў галаву, Піліп лагодна запытаў:
— А чаго вы хочаце?
— Паслухай, пакуль я ўсё раскажу, — сказаў Павел і, звярнуўшыся да сястры, запытаў:
— Скажы, Ульянка, калі нашы бацькі памерлі і пакінулі цябе маленькую на мяне, хіба я быў табе дрэнным братам?
— Божухна мілы! Ды хто ж гэта гаворыць? — усклікнула Ўльяна.
— Ніхто не гаворыць, але я сам хачу прыгадаць і сабе і вам, дзеткі мае, што дапамагаў я вам, як толькі мог. Не крыўдзіў я цябе, мая галубка, не кінуў. Любіў цябе, песціў і дабру-розуму вучыў. А калі ты замуж пайшла, палову агарода свайго аддаў, дзве каровы і дзесяць авечак купіў і грошай крыху даў. Праўду я кажу?
Ульяна з дзецьмі падышла да Паўла, пацалавала яго руку, а Піліп сказаў:
— А хто ж гаворыць, што няпраўда? Ды і мы, здаецца, нядобрымі для вас не былі і ніколі не будзем.
— А хто ж кажа, што вы нядобрыя, — прамовіў Павел. — Вось таму, што вы для мяне былі заўсёды добрымі, я і прыйшоў да вас з гэтай сваёю справай.
І Павел паволі, разважліва, нічога не ўтойваючы, расказаў ім усё. Калі ён скончыў, у хаце якіх пару хвілінаў панавала маўчанне, якое парушаў толькі малы, што сядзеў на руках у Ўльяны, енчыў, просячы есці. Але Ўльяна, уражаная тым, што пачула, не звяртала на яго ніякай увагі. Ды і чорныя вочы Піліпа пад густымі бровамі глядзелі ашаломлена. А Данілка нават усклікнуў ад здзіўлення і ніжэй нахіліў галаву, каб схаваць у сеці свой смех. Хоць Паўлу было ўсяго толькі сорак два гады, яго, паважнага і маўклівага, людзі лічылі амаль старым, і нікому нават у галаву не прыходзіла, каб ён мог яшчэ ажаніцца. Нарэшце, схамянуўшыся, Ульяна першая адказала:
— Прымем! Чаму ж не прыняць? Хіба наша хата цесная? Якая бяда, калі яна ў нас тыдні тры пажыве? Яшчэ весялей будзе!
Піліп падтрымаў жонку:
— Мы для вас і не тое гатовы зрабіць... Чаму ж не? Ці мала мы дабра ад вас бачылі? Ды толькі...
Ён устаў з лавы, падышоў да швагра. Упёршыся адной рукой у бок, а другой правёўшы па валасах, нерашуча прамовіў:
— Швагер, ці добра вы толькі робіце, што жэніцеся з ёй? Чужая, гарадская, ніхто не ведае, якая яна. Каб вы, барані Божа, не набраліся з ёю якой бяды!
— І праўда, — падыходзячы бліжэй да брата, падтрымала мужа Ўльяна. — Каб вы, Паўлючок, якой бяды з ёю не набраліся!
Павел устаў, ласкава паглядзеў на маладых і рашуча сказаў:
— Не бойцеся, ніякай бяды не будзе. Яна паклялася шанаваць і любіць мяне аж да самай смерці. Паклялася. А што да таго, якая яна была, гэта нічога. Я яе люблю і хачу выратаваць. Інакш ужо не можа быць. А за дабрату вашу дзякую вам, дзеці мае, і, дасць Бог, яшчэ чым-небудзь вам адслужу. У чацвер яе прывязу да вас. Дабранач!
Ён ішоў да дзвярэй, вышэй, чым звычайна, узняўшы галаву. Маршчыны на яго лбе разгладзіліся, і выглядаў ён так, нібы на якіх дзесяць год памаладзеў.
Ульяна і Піліп моўчкі зірнулі адно на аднаго. Піліп пакруціў пальцам у лбе:
— З глузду Павел з'ехаў, ці што?
Ульяна незадаволена апусціла вочы.
— Яго воля! — прашаптала яна.
— Вядома, яго. Але каб гэтая воля не давяла яго да цяжкай няволі! Валацугу нейкую з горада за жонку браць, ды яшчэ пад старасць! Цьфу! — плюнуў Піліп.
Ульяна зноў падышла да печы. Яна паважала і любіла брата, і словы мужа крыху крыўдзілі і трывожылі яе. Праз нейкі час яна абазвалася першая:
— Піліп!
— Што?
— А Павел нейкі не такі, як заўсёды: нібы маладзейшы і весялейшы стаў.
— Але, але! — смеючыся, усклікнуў Данілка. — Калі з хаты выходзіў, дык, здавалася, галавой да самай столі даставаў.
Яны доўга дзівіліся з Паўла. Яны не ведалі, што ў крыві гэтага чалавека, з выгляду спакойнага, як Нёман у ціхае надвор'е, закіпела першая ў жыцці страсць, што ў сэрцы яго, як Нёман, глыбокім і ціхім, нарадзілася бязмежнае адчуванне, што перад позіркам яго, які прывык аглядаць неабсяжныя прасторы Нёмана і далёкі краявід, паўстала святая і высакародная чалавечая задача і асвяціла яго аблічча.
|
